GEOGRAFSKO-PROSTORNE KARAKTERISTIKE
Područje Vojvodine u potpunosti se nalazi na prostoru sliva Dunava i može se svrstati u područje Srbije sa isključivo tranzitnim površinskim vodama. Najveće reke su Dunav, Tisa i Tamiš i kanal Dunav-Tisa-Dunav (DTD) kao jedinstven sistem za odbranu od poplava, odvodnjavanje, navodnjavanje, plovidbu, turizam, lov i ribolov.
Tamiš je najveća banatska reka i predstavlja jednu od najznačajnih levih pritoka Dunava u Srbiji. Tamiš izvire u Rumuniji na planini Semenik. Izvor mu se nalazi na 1 135 m apsolutne visine, a uliva se u Dunav kod Pančeva na 67 m apsolutne visine. Korito Tamiša se proteže u širokom luku u pravcu severa između južno-karpatskih planina do Lugoža, a zatim skreće prema zapadu kroz srednjebanatsku ravnicu do Barande, gde u oštrom luku skreće na jugoistok kroz južni Banat do ušća u Dunav.
Ukupna dužina rečnog toka Tamiša iznosi 359 km, u dužini od 118 km Tamiš teče kroz Srbiju odnosno Banat. Pre isključenja Brzave iz sliva Tamiša, ukupna površina sliva je iznosila 10434 km², dok ona sada iznosi 7319 km², od čega je u Srbiji 1529 km². Iz Rumunije Tamiš ulazi u Srbiju kod Jaše Tomića. U delu toka kroz Banat u Srbiji, Tamiš imao dve pritoke, Šozov koji ga je spajao sa Begejom i koji više ne postoji i Brzavu koja ulivala kod Botoša i čiji je tok dužine 162 km kanalisan i sada sastavni deo hidrosistema DTD. U blizini sela Botoš, Tamiš se uključuje u kanal Novi Bečej – Banatska Palanka i teče kanalskim koritom u dužini od 1,5 km. U daljem toku Tamiš teče u pravcu jugozapada do Opova, a od Opova do Pančeva Tamiš ima pravac ka jugoistoku. Nizvodno od Botoša pa do Pančeva i ušća u Dunav, na ukupno 85 km, Tamiš ne prima ni jednu pritoku.
Na dva mesta, oba na teritoriji Rumunije, Tamiš je kanalima spojen sa Begejom. U periodu između 1732. i 1756. godine, građen je kanal dug 10 km između Lugoša i Temišvara koji služi za upućivanje visokih voda sa Tamiša u Begej. Nizvodno od ovog, nalazi se drugi kanal znatno manje dužine koji ima zadatak da omogući kretanje vode u suprotnom pravcu, iz Begeja ka Tamišu. Na ovaj način sačuvana su priobalja Tamiša i Begeja od visokih voda, a omogućeni su i mnogo bolji plovidbeni uslovi. Između Opova i Čente, na 43. rečnom km, gde Tamiš ulazi u aluvijalnu ravan Dunava, 1934. godine spojen je sa Dunavom kanalom Karašac dugim 7 km. nizvodno, između Karašca i ušća, postoje još dve veze sa Dunavom, Vizelj sa ušćem u Dunav južno od Borče i Sibnica u blizini Pančeva. Svi ovi kanalski tokovi imaju zadatak da odvode visoke vode Tamiša u Dunav.
U Banatu u Srbiji Tamiš ima nisku i široku aluvijalnu ravan, kod Botoša njegova dolina koja u isto vreme predstavlja i njegovu aluvijalnu ravan ima širinu oko 3,5 km, a na nekim mesima nizvodno njena se širina povećava do 10 km. Zbog malog pada, čestih meandara i visokih voda koje često imaju bujični karakter koje Tamiš dobija sa Karpata, dolina Tamiša je često ugrožena i plavljena. Uređenja korita i obezbeđivanje obala Tamiša urađeno je delimično. Od granice pa do Botoša, sa obe strane reke urađeni su nasipi koji štite od poplava široku rečnu dolinu. Nasipi su izgrađeni i na sektoru Pančevačkog rita, od Čente do ušća, sa desne strane duž čitavog toka, a sa leve samo na pojedinim sektorima jer se ovde reka naslanja na relativno visoku lesnu terasu.
Za razliku od većine reka Tamiš nema stalne granice i površinu sliva. Tokom velikih hidrotehničkih radova u prošlosti, veličina njegovih slivova se povećavala i smanjivala, tako danas površina sliva Tamiša varira u širokom rasponu od 7.105 do 16.039 km2 u zavisnosti od trenutnog vodorežimskog stanja reka u širem okruženju (Miloradović, 2007). U svom gornjem toku ima karakter planinske reke, a spuštajući se iz planinskih predela u Panonsku niziju, Tamiš sukcesivno poprima karakter ravničarske reke.
Na celoj svojoj dužini, posebno na delu toka kroz Srbiju, Tamiš ima veoma mali pad. U Srbiji svega 0,062 ‰, a na pojedinim sektorima pad je još manji, 0,042 ‰. Na manjem delu toka, između Tomaševca i Glogonja, pad pri srednjem vodostaju iznosi svega 0,022 ‰. Upravo zbog ovako malog pada, Tamiš je u svom srednjem i donjem toku izgradio brojne meandre po kojima je ova reka i izuzetno poznata. Uzvodno od Farkaždina, između 55. i 77. rečnog km, dužina prirodnog toka je 22 km, dok je najmanja moguća dužina toka 7 km što daje koeficijent razvitka rečnog toka od 3,1. Izrazito meandriranje je bilo i između Čente i Sakula gde je tok pre regulacija bio 3,3 puta duži od najmanje moguće dužine. Da bi se visoke vode brže kretale koritom Tamiša i time sprečile česte i dugotrajne poplave, još u prvoj polovini XVIII veka započeli su regulacioni radovi na Tamišu koji su za početak imali presecanje meandara. Presečeno je ukupno 77 meandara čime je reci skraćen tok za 140 km. Na sektoru nizvodno od Botoša, poslednjih 80 km, napravljeno je 28 proseka.
Zahvaljujući malom padu terena Tamiš je meandrirao kroz Panonsku niziju. Danas je veliki broj meandara fizički odvojeno od glavnog toka, čineći manje ili veće mrtvajekarakteristične ekosisteme koje odlikuje velika dinamika. Srpski deo potamišja je specifičan po svom ruralnom karakteru. Kraj Tamiša je smešteno 19 banatskih sela, a jedini grad i veliki i ndustrijski centar je Pančevo, koji inače predstavlja jednu od najvećih ekoloških crnih tačaka (hot spot) u ovom delu Evrope. Reka Tamiš ima izuzetan značaj, ne samo za njene stanovnike u Rumuniji i Srbiji, već za čitavu naučnu i stručnu javnost (Marković i Svirčev, 1998).
Režim Tamiša je posledica režima padavina i temperaturnih prilika u gornjem toku reke, odnosno u oblasti zapadnih Karpata odakle Tamiš, preko svojih pritoka prima većinu vode u svom koritu. Upravo zbog toga, količina i režim padavina u Banatu nemaju veći uticaj na rečni režim Tamiša. to dokazuju i maksimalne vode na Tamišu, one se ne javljaju u junu kako bi se očekivalo na osnovu režima padavina u Banatu, već u aprilu, martu i maju, a najveće vode tokom drugog dela godine se javljaju u oktobru, septembru, pa novembru. Reka sa ovakvim karakterom rečnog režima pripada grupi reka centralno-evropskih pluvio-nivalnih rečnih režima. Amplituda srednjih mesečnih vodostaja iznosi 238 cm. U odnosu na amplitudu, karakter ekstremnih vodostaja daje Tamišu u potpunosti drugačija obeležja. Najniži vodostaj na Tamišu je zabeležen u septembru 1936. godine i iznosio je 72 cm, a najviši iz marta 1940. godine 586 cm, što daje apsolutnu amplitudu od 658 cm. Ako se ovoj maksimalnoj vrednosti vodostaja (586 cm) doda kota „o“ vodomerne letve kod Tomaševca, 70,98 m, ekstremno visoki vodostaj dostigao je 76,84 m apsolutne visine. Ovaj podatak dobija na značaju kada se uporedi sa visinom aluvijalne ravni na tom prostoru i oko Orlovata, 74 do 75 m apsolutne visine. Slične visine aluvijalna ravan ima i kod Sefkerina i Idvora, a kod Sakula neki delovi imaju visinu od svega 72 m apsolutne visine. Ovi podaci govore da je Tamiš pri ekstremno visokim vodostajima poplavio aluvijalnu ravan i to na pojedinim mestima sa dubinom od 2 do 3 m vode. Nizvodno na sektoru Tamiško – Pančevačkog rita, ugroženost obala je manja, voda se razliva po izgrađenoj kanalskoj mreži koja odvodi višak vode iz korita Tamiša.
Širina korita Tamiša je nejednaka, na ulazu u Banat u blizini Jaše Tomića, pri visokim vodostajima, Tamiš je širok 70 m, a dubok 6 do 7 m. Kod naselja Boke širina mu je 50 m, a dubina 9 m, dok kod Neuzine širina iznosi 80 m, a dubina do 6 m. U nizvodnom sektoru, zbog čestih suženja i krivina rečnog korita, dubine i širine su nejednake. Dubine pri visokim vodostajima se kreću od 6 do 7 m, a pri srednjim vodostajima od 2 do 3 m, dok se pri niskim i stabilnim vodostajima reka može na više mesta pregaziti.
Proticaj Tamiša u periodu od 1961 – 1980. godine kod Tomaševca iznosi u proseku oko 48,6 m³/s. Najveći proticaj se poklapa sa periodom najvećeg vodostaja i nastaje u aprilu kada u proseku iznosi 84,4 m³/s, dok je najmanji u septembru, svega 20,9 m³/s. Kod Pančeva Tamiš u Dunav prosečno unosi oko 50 m³/s vode. Budući da je Tamiš uključen u hidrosistem DTD, njegov vodni režim kontroliše čovek. Od 1967. godine, kada je pušten u rad sistem od tri ustave na Tamišu, kod Opova, Čente i Pančeva, i jedna na Karašcu, vodni režim Tamiša se kontroliše, a postoji mogućnost i usmeravanja vodnog oticaja. Prodiranje visokih voda Dunava sprečavaju ustave kod Pančeva i na Karašcu, dok je kod Pančeva izgrađena i brodska prevodnica. U slučaju da visoke vode iz Tamiša ne mogu gravitaciono da oteknu u Dunav, kod Pančeva se stavlja u rad crpna stanica ukupnog kapaciteta14,75 m³/sec, a istovremeno se usatava na Karašcu zatvara, a kod Opova otvara. Na tamiškom sektoru kanala Novi Bečej – Banatska Palanka, vodostaji i proticaji regulišu se ustavama kod Botoša i Tomaševca.
Poslednje dekade dvadesetog veka dolazi do naglog pada kvaliteta vode u ovoj banatskoj reci (Marković 1994; Marković i Svirčev, 1998). Sedamdesetih godina dvadesetog veka Tamiš je postao deo osnovne kanalske mreže Hidrosistema Dunav–Tisa–Dunav.
Izgradnjom velikog broja hidrotehničkih objekata, a najviše izgradnjom ustava (Tomaševac, Botoš i Opovo) i nasipa omogućeno je uspostavljanje uravnoteženog hidrološkog režima, čime je stanovništvo potamišja trebalo da bude zaštićeno od poplava. Međutim, kao posledica antropogenih aktivnosti, došlo je do izmene ekoloških uslova u reci. Naime, došlo je do naglog pada kvaliteta vode za vrlo kratko vreme (Prohaska, 1998).
Ispunjavenje meandara fluvijalnim materijalom se odvija veoma sporo, pa mnogi presečeni meandri još nisu postali mrtvaje. Zbog često bujičnog karaktera visokih voda na Tamišu i izrazito malog pada rečnog korita, određena količina nošenog fluvijalnog materijala ostaje u koritu reke i formira akumulativno-nanosni sloj. Na pojedinim sektorima rečnog toka Tamiša uzorkovan je sedint u rečnom koritu. Uzorkovanje je vršeno po celoj dužini ovlaženog profila i to na sektorima Pančevo, Farkaždin i Tomaševac.
Na 3,45. rečnom km toka, kod Pančeva, na poziciji N 44º 52,635“ i E 20º 37,789“, izvršena su merenja moćnosti nanosnih fluvijalnih sedimenata u koritu Tamiša. Širina korita na mernom mestu je oko 66 m, a najveća dubina 5,5 m. Dubine u koritu se smanjuju idući ka levoj i desnoj strani korita, 3,6m i 4,6m. Po izvršenim merenjima konstatovano je da je sediment prisutan po celom ovlaženom profilu, a njegova raspodela je neravnomerna. U centralnom delu korita njegova moćnost se kreće između 5 i 10 cm, a prema desnoj i levoj strani korita moćnost se povećava na 60 cm odnosno 40 cm. Na osnovu analize uradjen je ovlaženi profil Pančevo sa prikazanim sedimentom (Slika 5).
Uočljivi razvoj makrofitske vegetacije u priobalnim delovima reke, kao i pojava flotantnih biljaka u poslednjoj dekadi ukazuju na ekosistemsku sukcesiju, odnosno transformaciju rečnog u barski ekosistem. Ovaj proces je poznat pod nazivom eutrofikacija. Proces eutrofikacije je karakterističan za stagnofilne hidroekosisteme, međutim, poslednjih nekoliko godina detektovan je na skoro svim vodotocima u Vojvodini. Eutrofikacija je definisana kao povećanje biološke produktivnosti vodenih basena, a nastaje kao posledica sakupljanja nutrijenata, odnosno biogenih elemenata u vodotocima (u najvećoj meri azota i fosfora) prirodnim putem, ali i pod dejstvom antropogenih faktora. Prirodna eutrofikacija je veoma spora i ne može se zaustaviti. Proces veštačke eutrofikacije je izazvan čovekovim delovanjem i može biti veoma brz. Marković i Svirčev (1998) ističu da na povećan o zagađenje Tamiša u pograničnom delu utiču farme Bacova, Gatania i Birda, koje se nalaze u Rumuniji, neposredno uz granicu sa Srbijom. U istom radu se navodi da u srpkom delu potamišja sve do Pančeva ne postoje značajniji zagađivači, i da najznačajniji uzrok povećanog zagađenja Tamiša u Srbiji predstavnja uključenje u osnovnu kanalsku mrežu hidrosistema DTD.
Analiziranjem različitih parametara predhodnih godina uočena je velika neujednačenost kvaliteta vode na toku Tamiša kroz našu zemlju. Ova činjenica ukazuje da je Tamiš ugrožena reka sa znatnim antropogenim uticajem na kvalitet vode (Nenin i dr., 1998).
Prirodnu potencijalnu vegetaciju sliva reke Tamiš predstavljaju hidrološki uslovljene šume vrba i topola (Salici-Populetum). Na malom i ograničenom prostoru prisutne su značajne zajednice vodenih makrofita zastupljene sa pet asocijacija iz tri sveze, koje pripadaju barskoj vegetaciji i jedne veze tipa močvarne vegetacije. Iz grupe akvatične submerzne vegetacije, prisutna je zajednica drezge (Ceratophylletum demersi) u priobalnom delu pojedinih deonica. Od predstavnika akvatične flotantne vegetacije zastupljena je zajednica vodene paprati i sočivice (Salivinio-Spirodeletum polyrrizae) sa najsitnijim vodenim cvetnicama koje zahtevaju punu dnevnu svetlost.
Na malom prostoru u uvalama javljaju se zajednice krocanja i resine (Myriophyllo-Potametum) koje su najvećim delom potopljene u vodi. U ekološkom nizu na njih se nadovezuje zajednica belog i žutog lokvanja (Nymphaetum albo-lutae), koja se pojavljuje u uvalama sa dubljom vodom na bogatoj muljevitoj podlozi. Ove uvale su ujedno najznačajnija mrestilišta riba. Močvarni tip vegetacije sa zajednicom tršćaka (Scripo-Phragmitetum), subasocijacija sa uskolisnim rogozom je razvijena na obalama, koje na ovim prostorima, pored fitosanacione uloge, obezbeđuje zaštitu od erozije obala. Od relativno velikog broja evidentiranih biljnih taksona, beli lokvanj (Nymphaea alba), žabogriz (Hydrocharis morsus ranae), drezga (Ceratophyllumdemersum, C.submersum), vodeni orašak (Trapa natans agg.(incl. T. longicarpa)), predstavljaju ostatke subtropske vegetacije preglacijalnog perioda u srednjoj i južnoj Evropi.